erfgoed in het cultuurhuis: capteren en inventariseren
De rol van een cultuurhuis in het capteren en inventariseren van erfgoed vertrekt vaak vanuit menselijke verhalen. Of het nu gaat om de sporen van vroegere podiumtechnici in Brugge, de eetfestijnen in Jette of de gekraste namen in de toren van Rumst: het erfgoed krijgt betekenis wanneer het wordt verbonden met mensen, tastbare objecten en de lokale geschiedenis. Elk op zich zoeken ze ook een manier om de gecapteerde of geïnventariseerde erfgoedobjecten of -verhalen met hun publiek te delen.
Vinyl Sundays
Capteren (geluid, beeld, verhalen) en inventariseren (objecten, foto’s, archieven) van erfgoed worden vaak samen ingezet. Ze versterken elkaar: beelden krijgen meerwaarde wanneer ze context krijgen, en objecten gaan pas spreken wanneer het verhaal erachter wordt vastgelegd.
Erfgoed inventariseren en capteren hoeven echter geen technische handelingen in de marge van de werking van een cultuurhuis te zijn, maar het zijn manieren om lokale verhalen zichtbaar en voelbaar te maken – in de buurt, op het podium of in je nieuwsbrief.
Een mooi voorbeeld is Vinyl Sundaysvan CC Mechelen en Het Predikheren. Het Predikheren – de stedelijke bibliotheek van Mechelen- beheert een uitgebreide jazzplatencollectie van 7000 LP’s van eind jaren ’50 tot begin ’90. Een deel is uitleenbaar via de bibliotheek en een ander deel wordt achter slot en grendel bewaard, maar ontsluiten het cultuurcentrum en de bibliotheek samen voor het publiek via Vinyl Sunday-sessies. Tijdens die Vinyl Sundays komen bekende muzikanten in de collectie neuzen om hun keuze daarna aan het publiek voor te stellen.
erfgoedcafé
Heel wat Brusselse gemeenschapscentra verzamelen en inventariseren erfgoed samen via Erfgoedbank Brussel. Zo ook GC Essegem in Jette dat met foto’s, verhalen en een flinke portie betrokkenheid samen met vrijwilligers en buurtbewoners aan een erfgoedwerking bouwt die niet alleen documenteert, maar ook verbindt.
Dat alles doen ze niet alleen, Erfgoedbank Jette is een samenwerking tussen de gemeentelijke Nederlandstalige cultuurdienst, de Nederlandstalige bibliotheek Jette, de Erfgoedcel Brussel en GC Essegem. De website van de erfgoedbank geeft mee dat er al meer dan 2600 foto’s en prentbriefkaarten van straten en pleinen, monumenten en gebeurtenissen in hun erfgoedbank zitten.
Om het erfgoed van de inwoners van Jette te inventariseren, lanceerde de erfgoedbank Jette open momenten, waar mensen spontaan kunnen binnenwandelen om materiaal te delen of vragen te stellen aan de erfgoedvrijwilligers. “Die drempelverlaging heeft gewerkt,” zegt Inke Ramaekers (communicatiemedewerker GC Essegem). “Voorheen vroegen mensen zich vaak af: Wie zijn jullie? Waarom zou ik mijn oude foto’s meenemen? Nu zien ze gezichten en horen ze verhalen van andere bewoners.”
De Gazet van Jette, het maandblad van GC Essegem licht het materiaal uit. Elke editie bevat een vaste rubriek met een beeld uit de erfgoedbank, samen met oproep naar verhalen. “We merken dat zo’n rubriek een dankbare manier is om erfgoed zichtbaar te maken,” zegt Inke. “Een heleboel tradities of gewoontes veranderen door de jaren heen, en toch blijven ze herkenbaar. Denk maar aan familiefeesten, schooluitstappen of eetfestijnen. Het is een soort ‘zoek de tien verschillen’ tussen vroeger en nu.” Niet alles hoeft oud of prestigieus te zijn. In Brussel kan iets van twintig jaar geleden al erfgoed zijn.
Het belangrijkste is dat zo’n project mensen samenbrengt. Naar aanleiding van ‘100 jaar tuinwijken’ werden de huidige bewoners van de wijk uitgenodigd voor een tentoonstelling van beelden uit de Erfgoedbank. “Dat is een mooi voorbeeld van hoe erfgoed tot leven kan komen: het koppelen aan een actueel programma of thema, zodat het voor een breder publiek aantrekkelijk is,” zegt Inke.
“Of zelfs een, vooralsnog, ongekend publiek. We kregen al vaker reacties van ver buiten Brussel op de rubriek. Zo plaatsten we ooit een foto van een spectaculaire attractie die eind jaren ‘40 op de kermis van Jette stond. De zoon van de foorkramer, uit Den Haag, las het artikel toevallig en stuurde ons extra foto’s en meer uitleg. We publiceerden met plezier een vervolgartikel.”
podiumtechnisch erfgoed
Podiumtechnisch erfgoed bevindt zich op het snijpunt van kunsten en techniek en waaiert breed uit: toestellen, installaties, armaturen en machines die podiumtechnici gebruiken in theaters, papieren of digitale foto’s, handleidingen en lichtschema’s, grote theatermachinerieën in een schouwburg, de technieken om het materiaal te gebruiken, verhalen en handelingen van podiumtechniekers. (bron: https://cemper.be/podiumtechnisch-erfgoed-in-vlaanderen)
Cemper, Centrum voor Muziek- en Podiumerfgoed, ondersteunt en begeleidt iedereen die met muziek- of podiumerfgoed in aanraking komt. Ze zijn het eerste aanspreekpunt voor vragen rond collectiebeheer, archief of de digitalisering ervan. Samen met ETWIE en STEPP maakten ze een veldtekening waarmee ze voor het eerst in kaart brengen waar dit erfgoed zich bevindt, wat de waarde ervan is en welke risico’s het behoud bedreigen. Een van de belangrijkste conclusies van hun onderzoek is dat er grote risico’s hangen aan het behoud van dit erfgoed waaronder een gebrek aan opslagruimte en kennis over de historische waarden. Het maakt dit erfgoed erg kwetsbaar.
In CC Brugge zetten ze sinds de covidcrisis stevig in op hun podiumtechnisch erfgoed. Een rondleiding door hun schouwburg leidt van carton-pâte rekwisieten (figuren uit karton) van Charles Hallé (een Parijse cartonnier/decorateur) naar historische decorpanelen, een workshopruimte tot oude theaterspots en lichttafels. Dankzij vrijgekomen ruimte in de planning tijdens corona, een schepen die hen het duwtje gaf om aan de slag te gaan met dat erfgoed en de 150ste verjaardag van de schouwburg, gingen de theatertechnici hier uitgebreid aan de slag met al hun erfgoedschatten. Tijdens drie belevingsparcours van ‘De Schouwburg vertelt’ lieten ze 10.000 bezoekers proeven van hun unieke cultureel erfgoed doorheen het gebouw en de coulissen.
Pieter Gadeyne (expert theatertechnieker in CC Brugge & beheerder erfgoedcollectie Stadsschouwburg Brugge) vertelt: “Samen met partners als Cemper, ETWIE, RITCS, faro, STEPP en Erfgoedcel Brugge konden we onze erfgoedstukken inventariseren. Dankzij hen konden we telkens de inschatting maken welk technisch materiaal erfgoedwaarde had of niet.” Eén van die pronkstukken die een vaste plek heeft gekregen in de schouwburg is een ‘tambour à démultiplication’ vervaardigd door Philastre en Cambon uit de voormalige theatertoren van de Gentse Opera.
In de Erfgoedzolder in Brugge staat een indrukwekkende erfgoedverzameling waar je tussen de rekwisieten en indrukwekkende decorstukken loopt. In een educatieve workshopruimte kunnen klassen proeven van hoe een technieker vroeger en nu aan de slag gaat met licht, theatertrekken, geluid en decor. Ze capteren ook verhalen van voormalige medewerkers of Bruggelingen die een link hebben met de Schouwburg. Op die manier zorgen ze ervoor dat ook het immaterieel erfgoed van de techniekers en mensen achter de schermen niet verloren gaat.
Een ander onmisbare tool is CanonBase. Via CanonBase worden podiumtechnische collecties en erfgoed in uit heel Europa in kaart gebracht, dus ook informatie van de cultuurhuizen en de gebouwen. Chris Van Goethem (STEPP & coördinator Kenniscentrum Podiumtechnieken aan het RITCS) benadrukt het belang van zo’n tool: “In CanonBase valt op dat heel wat gebouwen amper gedocumenteerd zijn. We vermoeden dat heel wat meer cultuurhuizen ergens een kamer of kelder hebben waar podiumtechnisch erfgoed staat. Het is een onderbelicht aspect dat wat vaker in de kijker mag staan. Meer aandacht voor de erfgoedwaarde van podiumtechnieken kan er hopelijk ook voor zorgen dat er meer geïnventariseerd wordt.”
stimulans via beleid
In Mol worden culturele verenigingen gestimuleerd om zorg te dragen voor hun erfgoed en hun archieven. De gemeente koppelt een puntensysteem aan haar subsidiereglement: wie zijn archief schenkt aan het gemeentearchief, of activiteiten rond lokaal erfgoed organiseert, krijgt extra punten en dus ook meer subsidies.
“Het is een praktische én financiële stimulans voor de verenigingen,” vertelt Hilde, cultuurfunctionaris in Cultuurcentrum Mol. “ Het is een dankbare rol om vanuit de gemeente aan archiefbewaring te doen. Niet elke vereniging heeft de ruimte om hun archieven te bewaren. Door samen te werken met het gemeentearchief, blijven al die documenten veilig en raadpleegbaar.”
“Het mooie is dat het gemeentearchief de inhoud verder opneemt en ontsluit. Zo gaat niets verloren – en blijft het ook beschikbaar voor anderen.”
Dit voorbeeld uit Mol toont hoe beleidskeuzes een hefboom kunnen zijn: met een eenvoudig puntensysteem in het subsidiereglement worden verenigingen aangemoedigd om archieven over te dragen of activiteiten te organiseren rond lokaal erfgoed. Die financiële prikkel verlaagt drempels en zet in op langdurige bewaring.
de kerk spreekt
In De Gam in Rumst zijn ze gestart met een bijzonder project. Bij verbouwingswerken in het voormalige kerkgebouw – vandaag het gemeenschapscentrum – stuitten medewerkers op heel wat namen, gekrast in de muren van de kerktoren. Op het eerste zicht kinderlijk gekras, maar bij nadere inspectie bleken het namen van dorpelingen, soms met data die teruggaan tot de Eerste Wereldoorlog.
“We hebben contact opgenomen met de heemkring Rumesta,” zegt Jef De Clerck (cultuurbeleidscoördinator in Rumst). “Samen proberen we te achterhalen wie deze mensen waren. We hopen oude foto's en verhalen te vinden, misschien zelfs nog levende familieleden.”
De hoop is om niet alleen namen te identificeren, maar ook linken te leggen met foto’s, oude verhalen of zelfs nog levende familieleden in Rumst of de bredere Rupelstreek. “De toren is ooit gebruikt voor bewaking tijdens oorlogsjaren – we vonden ook twee namen van soldaten uit WO I en WO II. Mogelijk stoten we zelfs op namen van steenbakkersfamilies, wat perfect zou passen in de geschiedenis van de regio. We zijn benieuwd naar de waarde en de verhalen achter de inscripties.”
De Gam ligt in het hart van Terhagen, een deelgemeente van Rumst die getekend is door haar steenbakkerijverleden. De glasramen in het gebouw verwijzen daar subtiel naar, en ook de architecturale keuzes rond de renovatie werden gemaakt met respect voor het historische karakter van het gebouw.. Ze hopen om de resultaten te kunnen delen tijdens een kerkentour op Open Monumentendag en zo hun unieke vondsten én de kerktoren van De Gam te tonen aan de bezoekers.
De transformatie van De Gam van kerk naar gemeenschapscentrum is recent voltooid. De sacristie werd tijdelijk gebruikt als backstage, maar kreeg een volwaardige upgrade met degelijk sanitair en een douche voor artiesten. De inkom kreeg een sas met natuurlijk licht en een betere isolatie en er werd een sanitair blok geplaatst voor de bezoekers. “Het college had kunnen beslissen om de toren af te breken,” vertelt Jef. “Maar dat is bewust niet gebeurd. Ze wilden de voormalige kerk als gebouw bewaren, omdat het zo herkenbaar is in het dorpsbeeld. Ondanks, of net dankzij, de nieuwe invulling, blijft het gebouw mensen samenbrengen.”
